KRITISCH denken. Wie wil dat niet? Lees even mee met een kritisch denker.
Ja, wat is dat eigenlijk, een ziel? Iedereen heeft het gevoel dat hij een ziel heeft. Een soort bewustzijn dat ergens in je lichaam zit, maar toch los staat van je lichaam. En het lijkt zo voor de hand liggend dat die blijft bestaan als je lichaam er niet meer is. Het “ik-gevoel”. Ik heb het er altijd lastig mee gehad om dat niet te geloven. Het is zo intuïtief. Maar door me te verdiepen in skepticisme, de werking van het brein en drogredeneringen besef ik dat je intuïtie het niet altijd bij het rechte eind heeft. Het is belangrijk om dieper te graven en niet te blijven steken bij “iets mysterieus dat we nooit zullen begrijpen”.
Het idee van het bestaan van een ziel is al erg oud. Het denken erover kwam op een hoogtepunt met René Descartes, naar wiens ideeën de term dualisme verwijst. Descartes dacht zelfs te weten waar de immateriële ziel zich bevond, in de epifyse. Daar kreeg ze door de zintuigen en hersenen een representatie van de wereld voorgeschoteld. Daniel Dennett noemde het idee dat er een ziel in de hersenen zou huizen dan ook toepasselijk het Cartesiaans theater. Hij stelde dit voor als een soort kraanbestuurder die in het hoofd zit en het lichaam bestuurt. Maar… wie bestuurt dan de kraanbestuurder?
De religies geven aan dat de ziel verder leeft wanneer het lichaam is afgestorven. Dat ding dat het ‘ik-besef’ heeft leeft verder na de dood. Dat lijkt mij zo voor de hand liggend, want ik kan me onmogelijk inbeelden dat de wereld en het heelal gewoon blijven verder bestaan op het moment dat ik niet meer besta. Ik kan me eigenlijk geen wereld inbeelden waarin ik niet besta. Het probleem is dat door je zoiets te proberen in te beelden je jezelf al in dat beeld zet als imaginaire observator. Het niet bestaan van die ‘ik’ is niet intuïtief.
De ziel is ook immaterieel, want ze kan het lichaam zomaar verlaten bij de dood en dwars door betonnen muren verdwijnen. Bovendien zou ze niet eeuwig zijn als ze materieel was. Ze is onzichtbaar, want er heeft nog nooit iemand een ziel zien ontsnappen uit een lijk.
Dat ‘ik-gevoel’ of bewustzijn hoeft natuurlijk geen immateriële ziel te zijn. Het kan perfect het product van onze hersenen zijn. Daar zit het verschil tussen bewustzijn en ziel. Momenteel ben ik het boek ‘Who’s in charge’ van Michael Gazzaniga aan het lezen en hij bespreekt er het fenomeen van het bewustzijn vanuit zijn onderzoek als neurowetenschapper. Ik ga daar verder nog op in.
Maar als je nu dieper graaft, wat is dat ‘ik-besef’? Het eerste dat je naar voor kan brengen zijn herinneringen, zelfbeelden, ervaringen… Ook als je de religieuze boeken bekijkt, moet je tot de conclusie komen dat de ziel een geheugen moet hebben. Als dat niet zo was, dan zou een straf of beloning na de dood zinloos zijn. Bovendien zal de god in kwestie steeds oordelen op basis van hoe iemand zijn leven geleid heeft. In religies die in reïncarnatie geloven reïncarneer je in een ander wezen op basis van hoe je je vorige leven hebt geleid, maar als het geheugen dan volledig gewist wordt, hoe kan je daar dan lessen uit trekken?
Stel nu dat de mens een ziel heeft, dan moet je de vraag beantwoorden of dieren ook een ziel hebben. Hedendaagse mensen zullen meestal positief antwoorden op deze vraag, maar dat is lang niet zo geweest. Tot enkele eeuwen geleden ging men ervan uit dat dieren geen ziel hadden. Tot de 19de eeuw ging men er zelfs vanuit dat negers – zo werden toen mensen met een donkere huidskleur uit Afrika genoemd – ook geen ziel hebben. Er is zelfs ooit een pauselijk conclaaf geweest waarin gediscuteerd werd of een vrouw wel een ziel heeft. Een begrip van de evolutietheorie maakt het sinds Darwin lastig om te denken dat alleen de mens een ziel zou hebben en andere dieren niet.
Maar als dieren een ziel hebben… Alle dieren, of enkel de zoogdieren? Misschien ook vogels, want die zijn intelligent. Weekdieren niet, maar octopussen misschien weer wel? Waar trek je de grens tussen dieren die door een ziel bewoond worden en dieren die niet door een ziel bewoond worden? Of worden ze allemaal door een ziel bewoond zoals de hindoes denken? En ook planten? Zelfs voorwerpen, zoals verschillende animistische religies denken?
Als een mens, of meer algemeen, een levend wezen door een ziel bewoond wordt, wanneer trekt die ziel dan in dat lichaam in? Bij de conceptie? Bij de geboorte? Ergens er tussenin?
Als de ziel in het lichaam intrekt bij de conceptie, dan hebben we een probleem met eeneiige tweelingen. Want die beginnen eerst als een bevruchte eicel, waarbij na een tijdje de vrucht gaat splitsen in twee individuen. Maar hoe zit dat dan met die ziel? Kiest die voor één van beide individuen? En wat gebeurt er dan met de andere, wordt die zielloos geboren, of komt er alsnog halsoverkop een tweede ziel die zich in het tweede individu nestelt? Of ontstaat een eeneiige tweeling net omdat er twee zielen in die bevruchte eicel gekropen zijn en dan ruzie gemaakt hebben waarna ze beslisten om elk de helft van de tot dan toe gesplitste cellen voor zich te nemen?
Er zijn zo nog enkele problemen. Zoals ik in eerdere afleveringen al vertelde, deden Michael Gazzaniga en zijn promotor Roger Sperry onderzoek naar split brain patiënten. Halfweg de twintigste eeuw werden mensen met een zeer ernstige vorm van epilepsie behandeld door het operatief doorsnijden van het corpus callosum, de hersenbalk. De hersenbalk is een bundel zenuwen die de linker- en de rechterhersenhelft met elkaar verbinden en op die manier zorgt voor de communicatie tussen beide hersenhelften. Deze ingreep was vrij effectief, de meeste patiënten waren verlost van de epilepsieaanvallen en het leek erop dat ze daarna tamelijk normaal konden functioneren.
Maar het onderzoek van Gazzaniga legde verschillende interessante zaken bloot waarover ik al in aflevering 341 sprak. Tijdens zijn tests stelde hij vast dat split brain patiënten twee onafhankelijke bewustzijns hebben. In elke hersenhelft één. Als dat de ziel is, betekent dat dan dat die ziel ook in twee gesneden is door de operatie. Als ze immaterieel is, hoe kan ze dan door een mes beïnvloed zijn. De situatie wordt nog ingewikkelder: als iemand sterft door een accident waarbij zijn hersenen in twee stukken uiteen vallen, gaan er dan twee zielen naar het hiernamaals? Wat als de hersenen tijdens zo’n accident in honderden stukken uiteengereten worden? Of telt het in dat geval niet? Of gaan de twee zielen die ontstonden tijdens de operatie van een split brain patiënt opnieuw in elkaar versmelten bij het overlijden van het lichaam?
En wanneer de ziel het lichaam na de dood verlaat, verlaat ze dan het lichaam als die van een oud mens? Welke leeftijd heeft die ziel dan?
Door de neurologie weten we hoe geheugen ontstaat in de hersenen. Heel eenvoudig uitgelegd worden er verbindingen gelegd tussen neuronen en naarmate men iets meer inoefent worden die verbindingen sterker. We weten ook, dankzij het onderzoek van onder andere Elisabeth Loftus , dat ons geheugen geen harde schijf is, maar een wirwar van associaties die niet altijd betrouwbaar zijn en waarin we veel gaten vullen met onze fantasie. Ik sprak al meerdere keren over haar onderzoek, onder andere in aflevering 262 en aflevering 30. We weten dat geheugen een materialistische eigenschap is van ons brein. Er is geen ziel nodig om ons iets te herinneren. Herinneringen hebben niets mysterieus meer, ingenieurs weten hoe ze geheugens moeten maken en die werken beter dan het menselijk geheugen. Maar als de ziel ook een geheugen heeft, hoe verhoudt die zich tot het geheugen in de hersenen? Is het een kopie die wordt meegenomen als je sterft? En zo ja, wat gaat er mee? Alles? Meer dan wat men zich aan het einde van het leven herinnert? Wat gebeurt er met dementerenden? Dementeert de ziel mee? Dementerende mensen verliezen hun geheugen, is die ziel dat geheugen dan ook kwijt?
Bevat een ziel ook het karakter en de persoonlijkheidskenmerken van iemand? Je zou denken van wel, want anders lijkt het onzinnig dat de ziel na de dood net daarop beoordeeld wordt. Maar er zijn mensen die als gevolg van een hersentrauma een totaal ander karakter krijgen, een ander mens worden. In aflevering 216 en aflevering 306 hoorde je al hoe een goede huisvader plots overgaat tot het vermoorden van zijn gezin en lukraak mensen begint neer te schieten op een plein als gevolg van een hersentumor. We hoorden er zelfs dat wanneer deze hersentumor verwijderd werd, de persoon weer normaal werd. Welke persoonlijkheid neemt zo iemand mee in zijn ziel?
https://www.kritischdenken.info/bestaatdeziel1/I love being wrong because that means in that instant I learned something new that day
